Als een man die zijn land bezaait (12-13 juni 2021)

Vincent van Gogh (1853 - 1890) is geïntrigeerd door zaaiers. Hij heeft er doorheen zijn oeuvre meer dan dertig getekend of geschilderd. Voor het schilderij dat hier aan bod komt, zij het vrij vluchtig, grijpt van Gogh terug naar een werkje van Jean-François Millet, dat hem duidelijk geraakt heeft. Je weet wel: de schilder Millet van “het Angelus”.

• Voor de lezingen van de zondag: klik hier.

Christelijke boodschapper

Voor van Gogh is godsdienst een belangrijk onderwerp. Vandaar dat hij ook de christelijke schilder Millet als inspiratiebron gebruikt. Christelijke kunst tracht volgens van Gogh Jezus Christus en zijn boodschap van vrede binnen te brengen in een gekwelde wereld waarin mensen ondergewaardeerd en onderdrukt worden. Het schilderij is dan ook geen idyllisch landbouwtafereeltje. Je raadt het al: het verwijst naar de parabel van de zaaier.

Zijn geloof speelt een belangrijke rol in het leven van Vincent van Gogh. Hij wil theologie studeren, maar komt er uiteindelijk niet toe: te theoretisch. Hij volgt in Laken een opleiding aan een zendelingenschool en begint als lekenpredikant te werken in Henegouwen, tussen de mijnwerkers. De vroeg verouderde en kromgewerkte mensen laten een diepe indruk na. Hij trekt met hen mee de kolenmijn in, maar blijft toch een vreemde voor hen, een zonderling. Van Gogh merkt dat hij veel te eigenzinnig is om als predikant te werken, en ook bij zijn vriendin in Nederland vindt hij geen geluk. Hij kan evenmin aarden in de kunstacademie van Brussel en later ook van Antwerpen. Arm, ondervoed, en inmiddels gediagnosticeerd met syfilis, verlaat hij België en vertrekt naar Frankrijk.

Daar zal hij in zijn 4 laatste levensjaren heel wat van zijn meesterwerken schilderen. Vincent werkt in die tijd een poosje samen met Paul Gauguin (1848-1903), die hem aanspoort om minder naar de werkelijkheid te werken, en meer vanuit zijn inleving te schilderen. Van Gogh gebruikt voor dit schilderij van de zaaier kleuren die emotie en hartstocht weergeven. De samenwerking met Gauguin is inspirerend, maar hun wegen gaan uiteen na een slaande ruzie over een cafébazin. Het blijft tot op vandaag onduidelijk of Gauguin het linkeroor van Vincent van Gogh er met een zwaard heeft afgehouwen tijdens hun dispuut, of van Gogh zelf zijn oor afsnijdt in een bui van razernij achteraf. Van Gogh schrijft over het incident een laatste keer aan Gauguin: “Jij bent stil, ik zal het ook zijn.” Genoeg malligheid nu, terug naar de kunst: terug naar het schilderij…

Hemel en aarde

“De zaaier” is algemeen beschouwd een horizontaal georiënteerd werk: het gaat over de aarde. De ruwe penseeltrekken die kenmerkend zijn voor Vincent van Gogh houden ook een vrij horizontale richting aan. Het werk vertelt in een contrast van donkere en bonte kleuren het verhaal van de wereld. De lucht is groengeel: hoopvol en levendig. Samen met de zon verwarmt de lucht het schilderij. Je kan hoopvol staren naar deze lucht, hopend op betere tijden. Het veld is eerder donker, met tinten van zwart, bruin en paars en een weinig geel: over het algemeen eerder sombere kleuren. De aarde is leeg en vrij dor. Het zaad moet nieuwe hoop brengen.

De figuur van de zaaier en de boom staan in relatie tot elkaar. De boom staat krom afgebeeld, bijna diagonaal. Er wordt geen scherp contrast geschapen met de algemene horizontale compositie. De boom richt zich moeizaam op uit de aarde, en staat niet rechtop als een makkelijke evidentie. De boom staat voor opstanding en leven. Hij voedt zich aan de rivier, en is gestaag de lucht in gegroeid. Nu vult hij de ruimte op het doek met zijn volharding en groeikracht.

De zaaier is een noeste werker met grote handen. Zijn houding is niet statig en fier, maar wat gekromd, geheel in functie van het zaaien. De anonimiteit van de zaaier met zijn vaag gelaat geeft ons de kans om ons identificeren met hem, net zoals Vincent zelf deed. Jezus geeft in zijn parabel weinig uiterlijke kenmerken of karaktereigenschappen van de zaaier weer. Het zaaien staat centraal, het brengen van nieuw leven in de grond die het dankbaar opneemt, net zoals de boom ooit is begonnen.

Zegenende zon

Deze nederige, vage zaaier en zijn werk worden door de zon letterlijk en figuurlijk gezegend. Het werk zit boordevol symboliek. De gele zon lijkt wel een aureool, die de zaaier tot een heilige maakt. Zoals de zon het Licht brengt over de aarde, zo strooit de zaaier het zaad op de grond neer. Zonder de zon kan het zaad niet opschieten, net zoals het geloof dat wordt verkondigd niet kan voortbestaan zonder Gods zegenend Licht.

Van Gogh schildert in een symboliek waartoe Jezus hem geïnspireerd heeft. Dit werk is een beeld van leven en kracht in ruwe strepen, even beknopt en rechttoe rechtaan als het Woord dat Jezus verkondigd heeft.

Ontmoeting

Een devies van Vincent van Gogh is dat iedereen een werk op zijn eigen manier interpreteert. Zijn wij zaaiers van het Woord? Zijn wij de aarde die het Woord dankbaar aanneemt? Zijn wij als de boom, die hunkert naar opstanding uit de eindigheid? Wanneer het Woord en de kunst elkaar ontmoeten, gebeurt er telkens weer iets nieuws…