'Retteketet, hier komt Annet!' (29-30 april 2023)

Ik moet nog steeds glimlachen als ik er aan terugdenk. Het moet ergens in 1988 geweest zijn. Dat was nog de tijd dat de Vlaamse openbare omroep, het huis van vertrouwen, anderhalf televisienet had: het tweede net was vijf dagen per week een paar uurtjes in de ether, daarbuiten was er testbeeld en vooral sneeuw. Het eerste net blonk uit in ‘Uitzendingen door derden’, ‘Kunstzaken’ en opvoedende programma’s in prime time: over cijfercodes die in werken van Bach verstopt waren en zo. Er was nog geen commerciële televisie. We keken dus massaal naar Nederland, naar allerlei populaire spelshows.

Strijdkreet

Zo herinner ik me een programma met allerlei opdrachten, waaronder een proef waarin een kandidate moest kiezen tussen vier deuren. Ze waren allemaal in massief hout, maar eentje was van karton. De kanditate moest de juiste deur kiezen en die intrappen. Daarna volgden nog twee muren met telkens vier deuren. Alle deuren leken precies op elkaar, er was geen enkele aanwijzing. Annet heette de kandidate die ik me herinner. Ze zette zich schrap en riep haar strijdkreet: “Retteketet, hier komt Annet!”. Kort maar krachtig. Het publiek ging uit zijn dak, vooral omdat Annet haar kreet bij andere opdrachten ook telkens weer uitschreeuwde. Het is nog steeds een dingetje in Nederland.

Kiezen is verliezen

Dat fragment uit mijn kinderjaren kwam meteen bij me op toen ik het evangelie van deze zondag las. Het menselijk brein maakt soms vreemde kronkels. Alhoewel, het is geeneens zo ver gezocht. Ook wij worden in ons leven met veel deuren geconfronteerd. Net als Annet hebben we de keuze: de juiste deur of een egocentrische deur: van het eigenbelang, van het geld, van de macht bijvoorbeeld. De deuren naar het menselijk succes zijn aanlokkelijk. Het is in de drukte van elke dag niet altijd even duidelijk welke deur naar Jezus verwijst.

Toch worden wij niet voor de keuze gesteld zoals Annet. Zij zag allemaal gelijke deuren, zonder te weten welke de juiste was. Jezus maakt meteen duidelijk dat Hijzelf de deur is (Johannes 10, 7). We worden uitgenodigd en verwelkomd om zijn weg te kiezen. Annet niet, zij kon zich zomaar tegen een keiharde deur storten. Wij kennen Jezus en herkennen zijn stem. (Johannes 10, 3-4) Met een beetje helderheid van geest, kunnen we ons volgens Jezus dus niet vergissen.

'Ik ben'

In het Johannesevangelie doet Jezus in het totaal zeven “Ik ben”-uitspraken (in het Grieks: “ego eimi”), waarin Hij langs een beeld of een begrip zijn Messiaanse zending bevestigt. Jezus omschrijft zichzelf als “het Brood des levens”, “het Licht van de Wereld”, “de Deur”, “de Goede Herder”, “de Opstanding en het Leven”, “de Weg, de Waarheid en het Leven”, en “de Wijnstok”. Het zijn allemaal symbolische omschrijvingen, met een zeker mysterie eraan verbonden. Jezus geeft geen wetenschappelijke uiteenzetting over zijn diepste Goddelijke identiteit.

Wanneer Jezus zichzelf als één van meerdere deuren ziet, dan erkent Hij onze vrijheid. We hebben de keuze om zijn deur te kiezen of een andere. Hij bevestigt meteen ook dat er in het leven vaak verschillende keuzemogelijkheden zijn. Geloven in God is geen vanzelfsprekendheid, maar een bewuste keuze naast veel andere.

Realiteit

Geloven in Jezus wordt ten onrecht verweten een vlucht te zijn van vrijheid en realiteit. Het tegendeel is waar. Geloven staat midden in het leven en wij kiezen bewust om zijn Weg te gaan. Het is geen vlucht, maar een perspectief, een meerwaarde, een houvast. Die zaken worden benoemd in de “Ego eimi”-uitspraken van Jezus. Met of zonder strijdkreet: Jezus’ stem roept ons. Aan ons de keuze! 

Emmaüs en de eerste christenen: getuigen van een geloofstriptiek (22-23 april 2023)

De Emmaüsgangers (Lucas 24, 13-35): een verhaal dat tot de belangrijkste evangeliepassages behoort, en niet toevallig. Het was zondag, ongeveer op de middag. Jezus was twee dagen geleden gestorven en begraven. Het bleef stil. Twee leerlingen waren onderweg naar Emmaüs en spraken onder elkaar over wat er was gebeurd. De teneur was somber en moedeloos. Dat zou echter niet zo blijven. Het verhaal krijgt een dynamiek. De drie kerntaken van ons geloof komen in dit verhaal aan bod. Dit is een verhaal over groeien in geloof en vreugde vinden bij de Heer. 

• Voor de lezingen van deze zondag: klik hier.

Aha!

Jezus vergezelde hen en nam deel in het gesprek. De leerlingen herkenden hun Messias vreemd genoeg niet. Waarom niet? Hun ogen waren verhinderd, hun blik was vertroebeld om Hem te herkennen. (Lucas 24, 16) De Zoon van God, met wie ze zo lang op weg waren gegaan, naar wie ze zo hadden opgekeken, herkenden ze niet, hoewel Hij vlak naast hen stond. Wat weerhield hen dan om Jezus te herkennen? Verdriet (Lucas 24, 20), teleurstelling (Lucas 24, 21), twijfel (Lucas 24, 22-23) en heimwee (Lucas 24, 24). Doorheen die verzen klinkt ook telkens een ondertoon van ontreddering en verontwaardiging. Toch zouden hun ogen open gaan. Ze zouden een buitenproportionele ‘Aha-Erlebnis’ ondergaan. Die Godsrevelatie, de ontdekking van God in hun midden, is onlosmakelijk verbonden met een essentieel geloofsdrieluik. 

Bij de eerste christenen is deze triptiek in alle eenvoud heel goed te herkennen. Het zou ook ons geloof moeten typeren, twintig eeuwen later. laten we hiervoor teruggaan we naar de Handelingen van de apostelen. In de eerste lezingen van de zondagen na Pasen komen dit – niet toevallig – aan bod. De drie geloofsopdrachten zijn ook voorgeleefd door Jezus en aan ons opgedragen door Hemzelf.

Vieren

Een eerste luik bestaat in het breken van het brood. (Handelingen 2, 42-47: 2^e Paaszondag) In nagedachtenis van het Laatste Avondmaal, komen de leerlingen en gelovigen bijeen om brood te breken en te delen. (Matteüs 25, 20-30 – Marcus 14, 17-25 – Lucas 19, 14-20) Dat is doorgaans in een huis van één van de gelovigen, omwille van haat en vervolging. In onze tijden is de eucharistie hiervan de voortzetting, tot zijn gedachtenis.

Verkondigen

Het Woord verkondigen, de blijde Boodschap delen met wie het horen wil, is een tweede luik. (Handelingen 2, 22-32: 3^e en 4^e Paaszondag). De belijdenis en het getuigenis van ons geloof is een centrale taak. Jezus is voor ons en voor alle mensen gekruisigd, gestorven en verrezen. Dat mysterie belijden we in het eucharistisch gebed, maar kan ook ter sprake komen in gesprekken met anderen. Dit is een moeilijke taak, omdat je ook geconfronteerd wordt met weerwoord en soms met afkeer of spot. Ook hiertoe heeft Jezus zijn volgelingen en dus ook ons uitgezonden. Jezus geeft zijn apostelen de zending om zijn werk verder te zetten, maar Hij stuurt een nog ruimere groep op pad. We kunnen deze moeilijke opdracht dus niet gemakkelijkheidshalve wegschuiven naar priesters en bisschoppen. (zending van de twaalf: Lucas 9, 1-6 – Matteüs 9, 35-38 en 10, 5-14 – Marcus 6, 7-13; van de tweeënzeventig: Lucas 10, 1-11)

Tijdens de verkondiging worden ook genezingen gedaan. Ten tijde van Jezus is dat een belangrijk teken: wonderen doen overtuigen. De medische wetenschap staat nu uiteraard veel verder dan toen. Misschien moeten wij de wonderen zoeken waar ze te vinden zijn in onze tijd. Is iemand die tot geloof komt op zich al geen wonder? Is iemand die zich optrekt aan het geloof en zich staande weet te houden, ondanks tegenslag en ellende, geen wonder? Ik pleit niet om genezingswonderen uit te sluiten, maar wel om onze focus sterk te verruimen.

Naastenliefde

Het derde luik betreft de naastenliefde, de zorg voor de naasten in nood (Handelingen 6, 1-7: 5^e Paaszondag) Hiertoe geeft Jezus in het Johannesevangelie een essentiële aanzet met de voetwassing. (Johannes 13, 4-17) Geloven als werkwoord, is in de kern een kwestie van leven naar je geloof. Het is de liefde voorrang geven op de regels, zoals de barmhartige Samaritaan bijvoorbeeld deed. (Lucas 10, 25-35) Het is voorleven wat je gelooft.

Emmaüs

Terug naar Emmaüs. Ook daar is het geloofsdrieluik duidelijk aanwezig in het verhaal. Het hoogtepunt van het verhaal bestaat in het vieren van de maaltijd en het breken van het brood in Emmaüs. (Lucas 24, 30) Dan herkennen ze de man als Jezus, hun Redder, die niet in de dood is blijven wonen, maar inderdaad verrezen is. 

Voorafgaand spreken de leerlingen onder elkaar, en daarna met  de niet-herkende Jezus  over hun vertrouwen en hun twijfels bij wat Jezus had verkondigd. Daar vinden we het tweede luik van de geloofsbeleving. Ondanks hun twijfel, verkondigen ze wat ze tot dan toe weten. Jezus omschrijven ze als "een machtig profeet in woord en daad in de ogen van God en van het volk". Hij is veroordeeld en gekruisigd. In de ochtend ontstond er na een lange stilte ineens grote verwarring: het graf bleek leeg te zijn en de vrouwen hadden een engel gezien die vertelde dat Hij leeft (Lucas 24, 19-24).

Het derde luik van de geloofstriptiek, de naastenliefde, komt in beeld wanneer de leerlingen in Emmaüs aankomen. Jezus, die ze dan nog niet herkennen, wil verder stappen, maar de twee leerlingen insisteren dat Hij hen vergezelt naar binnen. (Lucas 24, 29) Hun gastvrijheid is een veruitwendiging van hun geloof: ze nemen een vreemde in huis op en bieden hem bescherming.

De vroege Kerk

Deze drie basisprincipes van ons geloof typeren de eerste christenen. Hun geloof wordt bedreigd door de wetgever. Ze komen samen in het verborgene. Er is nog geen uitgebreide hiërarchie en geen gebouwenpatrimonium. In haar eenvoud steunt de Kerk op dit drieluik: de verkondiging, het geloof vieren en het beoefenen van de naastenliefde.

Emmaüs bevindt zich nog vóór deze vroege Kerk. Het vertrekt uit het Stille Zaterdaggeloof, nog vóór de verschijningen van de Heer, zijn Hemelvaart en de zending van de heilige Geest. Het is een pril geloof dat door onzekerheid wordt vertroebeld. Net als de ongelovige Tomas leven de twee leerlingen op weg naar Emmaüs in de twijfel, in een waas van verontwaardiging, teleurstelling en onbegrip. Dat de vrouwen een engel hebben gezien die vertelt dat Jezus is verrezen, kunnen ze niet aannemen. Maar zelfs dan verkondigen de leerlingen wat ze weten, en zijn ze gastvrij, en Jezus maakt het mogelijk om hun geloof te vieren.

En wij?

Er leeft soms een verlangen om terug te gaan naar de eenvoud van de eerste christenen. Dat is op zich mooi, maar uiteindelijk niet realiseerbaar. Er bestaat geen teletijdmachine. Op heimwee bouw je misschien dromen, maar geen toekomst. 

Wel kan de kracht van die tijd ons hier en nu inspireren. Hoe geven wij de geloofstriptiek vorm in ons leven? Verdeelt ons leven zich voldoende over deze drie opdrachten? Waar zouden we meer in moeten investeren? Vinden we de drie opdrachten ook voldoende terug in onze plaatselijke geloofsgemeenschap?

Beloken Pasen: namen noemen (15-16 april 2023)

We vieren dit weekend Beloken Pasen. Daar hoort van oudsher de evangelietekst van de ‘Ongelovige Tomas’ bij. Acht dagen na zijn verrijzenis, verschijnt Jezus aan Tomas en de leerlingen. (Johannes 20, 26-29) Hij was op de avond van Paasdag al verschenen onder de leerlingen, maar toen was Tomas er niet bij. Hij weigerde te geloven dat Jezus onder hen aanwezig was geweest. (Johannes 20, 24-25)

• Voor de lezingen van deze zondag: klik hier.

De zondag na Pasen heeft wel meer namen. Elk geven ze op hun eigen manier een facet weer van het einde van het Paasoctaaf…

Dominica in albis (Witte zondag)

In de vroege Romeinse ritus stond de Paasweek bekend als "Witte Week" (in het Latijn : Ebdomada alba), verwijzend naar de witte gewaden die gedurende die week gedragen werden door de mensen die tijdens de Paaswake waren gedoopt.

Beloken Pasen (Pâques close)

'Beluiken' is het tegenovergestelde van 'ontluiken'. Het duidt op afsluiten, dichtdoen. In het Frans spreekt men van "Pâques close". Deze omschrijvingen beklemtonen dat op deze zondag het Paasoctaaf eindigt. Paasoctaaf verwijst de acht dagen vanaf Paaszondag tot en met de tweede Paaszondag. 

Het Paasoctaaf is een week van liturgische feestdagen, van Paaszondag tot en met de tweede Paaszondag, en wordt daarom soms ook ‘een week van zondagen’ genoemd. Na Beloken Pasen wordt dit lange feest afgerond.

Sint-Tomaszondag

Beloken Pasen wordt in de Orthodoxie Sint-Tomaszondag genoemd, verwijzend naar de lezing uit het evangelie. Tijdens de eucharistie wordt ook in de Rooms-katholieke liturgie het verhaal gelezen van de apostel Tomas, uit het Johannesevangelie. 

Johannes kan maar niet geloven dat Jezus uit de dood opgestaan is en aan de andere leerlingen verscheen in zijn afwezigheid. Dat gebeurde op de eerste dag, Verrijzeniszondag dus. Een week later is Jezus opnieuw verschenen. Dan is Tomas er wel bij en moét hij wel geloven. Heel logisch dat deze lezing gekozen wordt voor Beloken Pasen.

Ook voor ons is de verrijzenis een mysterie. Het overtreft ons verstand, we kunnen het niet vatten. In ieder van ons schuilt de reflex van Tomas om te twijfelen, maar evenzeer de openheid om ten volle te geloven (Johannes 20, 28). Tomas brengt de complexiteit van de geloofsovergave in beeld.

Quasimodozondag

In Frankrijk wordt deze zondag nog vaak Quasimodozondag genoemd. Het woord ‘quasimodo’ is gevormd uit de eerste Latijnse woorden van het traditionele introïtus (de openingszang) in de Tridentijnse mis. Het was vroeger de gewoonte om een mis te noemen naar de eerste woorden van de openingszang. 

Dit introïtus is overigens vrij merkwaardig qua tekst. De vertaling luidt: “Net zoals pasgeboren kinderen moet je verlangen naar pure, spirituele melk. Verheug je tot eer van God, onze Helper, roep van vreugde tot de God van Jakob.” De tekst is genomen uit de eerste Petrusbrief (1 Petrus 2, 2-3). 

Pasen brengt een nieuwgeboorte met zich mee. "Alleen wie nieuw wordt geboren, kan het koninkrijk van God zien." (Johannes 3, 3) Als Nieuwgeborenen zij wij meer dan ooit ontvankelijk voor een puur geloof dat we in het Woord van God vinden. Deze diep-spirituele boodschap verwijst meteen ook naar Pinksteren: met een herbevestigd, vernieuwd geloof in de opstanding van de Heer dienen we ons ons open te stellen voor de gave van de Geest.

Het karakter van Quasimodo in ‘Notre-Dame de Paris’, de roman van Victor Hugo, is trouwens geïnspireerd op deze naam. Het is inderdaad op een quasimodo-zondag dat de priester Claude Frollo hem ophaalt op het voorplein van de kathedraal.

Barmhartigheidszondag

Op deze zondag wordt in de liturgie de goddelijke barmhartigheid gevierd. God heeft in zijn goedheid zijn eniggeboren Zoon als Verlosser geschonken en Hem doen verrijzenis, waardoor ook wij deelachtig kunnen zijn aan het eeuwig leven. In 2000 heeft paus Johannes Paulus II deze benaming vastgelegd.

Kerstmis en Pasen geven samen deze Barmhartigheid weer: God heeft de wereld zodanig liefgehad, dat Hij ons zijn Eniggeboren Zoon heeft gegeven. (Johannes 3, 16) Hij is als mens hier op aarde gekomen, Hij werd geboren in onze wereld en in onze tijd, en is als mens ook gestorven. De liefde van God is niet geëindigd met de dood van Jezus, maar op een hoger niveau opgetild. Langs de Verrijzenis gaat het verhaal verder. Door in Hem te geloven, zijn we kinderen van het Licht. (Johannes 1, 12)

En hoe kunnen wij dan waarlijk leven als kinderen van het Licht? Dat vertelt ons de eerste lezing van deze zondag, uit de Handelingen. (Handelingen 2, 42-47) 

In memoriam Huub Oosterhuis (11 april 2023)

Op Paasdag is Huub Oosterhuis overleden (1933-2023). Hij heeft een grote bijdrage geleverd aan het christelijke lied. In zijn hart was hij altijd een poëet, die met prachtige verwoordingen allerlei geloofsthema’s in woord, metrum en rijm wist te gieten. 

Toegegeven, zijn teksten zijn niet altijd even toegankelijk, niet altijd even begrijpelijk voor de vrouw en man in de straat, maar is dat niet eigen aan de combinatie van geloofsinhoud en zang?

Altijd reactie

Hij schreef naar verluidt meer dan 700 liedjes over een periode van 40 jaar. “Maak van mijn huis geen Oosterhuis.”, klonk het soms kritisch, vergezeld van enige hoon, uit de mond van sommige Roomse herders. Het is waar: er klinkt veel Oosterhuis in onze liturgie. In de Vlaamse zangbundel ‘Zingt Jubilate’ zijn een zeventigtal liederen van hem opgenomen.

Vooral in Nederland bracht Huub Oosterhuis heel uitgesproken reacties teweeg: groot respect of grondige afkeer. Een onhandige, krampachtige houding van de Roomse Kerk in Nederland bepaalde mee dit conflict, zeker wanneer de Nederlandse bisdommen zich in toenemende mate behoudsgezind gingen profileren in contrast met succesvolle moderne protestantse kerken. In Vlaanderen bestaat die 'concurrentie' niet grootschalig.

Aggiornamento (ma non troppo)

Hoe is de breuk tussen Huub Oosterhuis en de Kerk ontstaan? 18 jaar was Huub Oosterhuis toen hij intrad in bij de jezuïeten in 1952 en de opgang meemaakte naar de Vaticaanse omwenteling: een steeds luider klinkende roep naar ‘aggionamento’ die vorm kreeg in het Tweede Vaticaans Concilie. 

Die modernisering ging echter niet zo ver als verhoopt: zo bleef de celibaatsplicht overeind. Ook dat verklaart de kramp van de Nederlandse bisdommen. Veel vooruitstrevende priesters bleven met een grote teleurstelling kampen na het concilie, dat niet had gebracht wat ze hadden verondersteld. Katholiek Nederland wou vooral niet dat de discussie verder gevoed zou worden.

Om diezelfde reden ontstond er wrijving tussen de Amsterdamse Studentenekklesia die hij leidde enerzijds, en het Vaticaan, dat vanaf het laatste jaar van het concilie algemeen een veel behoudsgezinder richting uit ging, met als crisismoment de encycliek Humane Vitae (1968). 

In 1969 werd Oosterhuis uit de jezuïetenorde gezet en in 1970 werd hij ontslagen als studentenpastor. Huub Oosterhuis huwde in datzelfde jaar, en het koppel kreeg twee kinderen. Later scheidde het koppel en hertrouwde Huub. Ook dat zorgde voor verontwaardiging.

Passie

Wie Huub Oosterhuis hoorde spreken, die hoorde passie en hartstocht klinken. In zijn liedteksten kon hij lof, dank, spijt en rouw in woorden gieten alsof ze ervoor gemaakt waren. Groot was echter zijn verontwaardiging ook over de Rooms-katholieke Kerk als instituut. Zijn kwaadheid was begrijpelijk, maar had ook iets treurigs. Diep vanbinnen schuilde een gekwetste rebel in Huub Oosterhuis. De wonde is nooit echt geheeld, denk ik. 

Huub was een man met een mening, een missie: hoe de politiek zou moeten functioneren, hoe de Kerk zou moeten bestaan, hoe de mensen met elkaar zouden kunnen omgaan... Zijn geloof was niet ver weg, maar geankerd in het bestaan.

Hij zag zichzelf als een woordkunstenaar en nam die rol heel serieus. Zo kon hij erg moeilijk doen over auteursrechten bijvoorbeeld, in een kerklandschap dat draait op kopietjes en tekstblaadjes. 

Huub Oosterhuis was inderdaad de maker van kwalitatieve liedteksten, die de leegte na Vaticanum II op onnavolgbare wijze heeft ingevuld met nieuwe gelovige taalkundige schoonheid. Hij wist ook getalenteerde componisten rond zich te scharen. Een deel van zijn succes rust op de samenwerking met Bernard Huijbers, Antoine Oomen en Tom Löwenthal. Samen met deze eminente toondichters heeft hij als woordkunstenaar nieuwe vormen van religieuze liedkunst gecreëerd in een tijd sinds de eeuwen van Gregoriaanse zangen.

Lof in de wind

Tot slot, even terug naar de beginjaren. Huub bedacht in 1959, fietsend tegen de wind in, een lied voor het zondags lof in de kapel van het Gronings jezuïeteninternaat waar hij toen werkzaam was. De tekst werd inderhaast neergeschreven en ingeoefend en tijdens het lof begeleid door een saxofoon. Een eerbetoon aan de kunstenaar zelf:

Zolang er mensen zijn op aarde     

zolang de aarde vruchten geeft,

zolang zijt Gij ons aller Vader,

wij danken U voor al wat leeft. 

Als toemaatje: zijn dochter Trijntje Oosterhuis zong voor zijn 85ste verjaardag zijn "Lied van het licht": klik hier.

Pasen is een nieuw begin (8-9 april 2023)

• Voor een bezinnende tekst rond Goede Vrijdag: klik hier.
• Voor de traditionele Goede Vrijdagzang 'Beklag van God': klik hier.
• Voor een algemene bezinning rond Stille Zaterdag: klik hier.

Pasen is een nieuw begin,

mysterie van Godswege:

    de takken die ontspruiten

    na een lange winter,

God die ons nabij blijft

bij tegenslag en voorspoed,

    de glimlach die verschijnt

    na verdriet en wanhoop,

de steen die is weggerold

van het graf van onrecht,    

    de zon die in het oosten daagt

    daags na een dag vol tranen,

de kracht van Jezus' boodschap 

die het onrecht overwint,

    een vogel die weer zingt

    na het geweld van een onweer,

de Mens die Goddelijk verrijst

na zijn lijden en zijn dood,

    Een zalig nieuw begin:

    de vreugdebron voor Pasen!

 

• Voor een algemene bezinning over Pasen: klik hier.
• Voor de vertaling van de paashymne 'Victimae Paschali': klik hier.