Ik stelde het al een tijdje uit. De buxusrups heeft me echter met zijn gekende drammerigheid aangespoord om het onderwerp toch aan te kaarten: onze liturgie. Meer bepaald: de erosie ervan. Hoewel de teksten sinds de jaren ’60 niet meer zijn veranderd – op het Onze Vader na –, is de invloed en de ervaring ervan daarentegen onherkenbaar getransformeerd. Gekrompen is misschien een juistere omschrijving.
Metafoor
Heel lang al bestaat de traditie in onze streken om buxus te wijden en uit te delen als palmtakken. Eeuwenlang is in het noorden, waar palmbomen niet gedijen, het immer groene buxus gebruikt ter vervanging. De buxusrups dreigt in alle gulzigheid deze traditie in enkele jaren tijd kapot te vreten. Vermoedelijk werd het diertje vanuit Oost-Azië met buxusplanten mee in Duitsland geïmporteerd. De buxusrups heeft zich ontzettend vlug kunnen verspreiden. Volledig verdwijnen zal deze exoot hier niet meer, alle bestrijdingsmiddelen, vallen en volksmiddeltjes ten spijt. Dat is een pijnlijke streep door de rekening voor de Kerk in onze streken. Het volksgebruik om een kruisbeeld ieder jaar van een vers palmtakje te voorzien, dreigt nu te verdwijnen. Surrogaten zoals Japanse hulst groeien veel trager en ze verschillen wellicht toch teveel van het ‘origineel’.
De aangevreten palmtakken zijn een veelzeggende metafoor voor een ruimer probleem binnen de Kerk. De gewoonten worden aangevreten, de vanzelfsprekendheid van religieuze praktijken vervaagt in snel tempo, ook onder mensen die zich christelijk of katholiek noemen. De meeste mensen hebben steeds minder affiniteit met de Kerk en haar liturgie. Een kerkgebouw voelt niet meer vertrouwd voor velen, maar eerder vreemd.
Uitgedaagd
De Goede Week vangt aan met Palmzondag. Het is de meest beklijvende week in het kerkelijk jaar. Alle kernthema’s van ons geloof komen samen in die week, als een harmonie met prachtige akkoorden en kwetsbare dissonanten: de triniteit, de hemel, het eeuwig leven, zonde en vergiffenis, het Godsverbond, de menselijkheid en goddelijkheid van Jezus Christus… Het is een uitdaging voor alle christenen om zich ieder jaar verder te verdiepen in ons geloof. Zo groeit ons geloof mee met ons leven, met ons inzicht. Het geloof als een levenslange bedevaart.
Het christelijk geloof verrijkt je leven, als gelovige. Het is een onmisbare bagage die je leven zin en betekenis geeft. Met dat gevoel wil je anderen graag inspireren. Hoe kan je die dragende kracht delen met anderen? Dat is een heel andere onderneming… Hoe kan je mensen die hun geloof op de spaarstand hebben gezet en die vervreemd zijn geraakt van de traditie, de gewoonten en het gebed mee op weg helpen? De liturgie, een samenkomst van gelovigen, zou daartoe een ideale opening kunnen zijn: een uitgestrekte hand, een uitnodiging om de trap te beklimmen.
Liturgische taal
Onze Westerse liturgie is log, statig en plechtig, maar tegelijk mooi en waardevol. Ze staat helaas mijlenver van het ritme, de taal en de symboliek van de samenleving. Ja zeker, het kan een rustgevende ervaring zijn om in de tijdloosheid te verwijlen. De brug erheen wordt door veel mensen helaas ervaren als pijnlijk lang. Te lang, te onbereikbaar. Is het overigens de bedoeling van liturgie om rustgevend te zijn? Het spreekt voor zich dat zoekende mensen geen flitsende televisieshow verhopen. Dat is ook maar uiterlijk vertoon en veel formules gaan maar enkele seizoenen mee.
Ik hoor vaak dat men zich meer betrokken wil voelen, meer uitgedaagd, en minder ronddrijven in de wekelijkse, soms kille en afstandelijke herhaling die weinig wakker blijkt te maken in onze tijden, hoe waardevol de teksten op zich ook mogen zijn. De taal, al is ze dan onder moedertaal, is bij momenten onbereikbaar verheven, en vaak hooguit de letterlijke vertaling van Latijnse woorden die even ontoegankelijk waren. Denk maar aan een volzin als: “Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons.” Wat zegt dat? Werkt het inspirerend? ‘Gij zijt’ en ‘Gij hadt’ (met dt, want de gij-vorm in de verleden tijd wordt vervoegd!), is dat niet eerder tussentaal voor een tv-feuilleton in plaats van een uiting van respect?
Vroeger werd beweerd dat liturgie niet gemaakt is om bij na te denken, dat het een kwestie van gewoonte is, van voelen en erin opgaan, een kwestie van sfeer en ervaring. Daar is in het Tweede Vaticaans Concilie al deels van afgestapt. Er is veel ‘hocus-pocus’ uit de liturgie weggelaten : minder wierook en wijwater, minder fluisterend, prevelend of gedempt voorbidden, in het Latijn bovendien. Terecht, want de waarde van mysterie heeft slechts betekenis wanneer dat mysterie je wenkt en uitnodigt. De succesformule was helaas uitgewerkt: triomfalistisch vertoon voldeed al lang niet meer. Sommigen verwijten dat er een praatliturgie voor in de plaats is gekomen. Woorden nemen inderdaad veel plaats in onze huidige liturgie in. Alles wordt aan elkaar gepraat. Is dat aanlokkelijk? Nodigt dat uit om deel te nemen? Het is een niet onbelangrijke vraag.
Trendy
Ik pleit niet om de liturgie te verleuken. Dit is geen oproep tot meer vieringen met jengelende gitaren. Ook bij het ‘worshippen’ is de taal trouwens vaak het knellende schoentje: ‘Dank U voor het kruis, Heer, dank U dat U stierf voor mij’, of: ‘Voor eeuwig is uw heerschappij, uw troon staat onwankelbaar’. De muziek trommelt misschien wel hip, maar de tekst blijft vaak even zwaar op de hand. Het klinkt zo onbereikbaar voor wie op zoek is, het nodigt niet uit. En wanneer teksten wel toegankelijk zijn, dan wordt algauw de emotionele – zeg maar: de neo-pathetische – kaart getrokken: ‘Friend of God’, ‘Yes, Lord, yes, Lord...’. Maar geloven in Christus is zoveel meer dan ‘een gevoel’. God is alleszins niet te herleiden tot ‘wat jij voelt’. Hoe trendy dat ook mag zijn.
Verandering
Alles veranderen, is niet de oplossing. Conservatieve gelovigen hoor ik soms beweren dat Vaticanum II alles heeft veranderd, sterker nog: alles kapot heeft gemaakt. Ik deel die visie hoegenaamd niet. Integendeel: er is mijns inziens veel te weinig gebeurd. Er is een beetje weggelaten, een beetje aangevuld en alles is vertaald, met veel goede wil en met de gekende Roomse voorzichtigheid. Deels terecht: aan de traditie morrelen, is geen sinecure. Naast de vaststelling dat Vaticanum II niet diep genoeg heeft gegraven, bemerk ik ook dat het concilie vooral veel te laat kwam. Twee Wereldoorlogen kort na elkaar hebben de wereld in brand gezet. Dat heeft de liturgische vernieuwing op de lange baan geschoven.
De probeersels na het concilie maken duidelijk dat de nieuwe vorm eigenlijk in de jaren '60 al onvoldoende eigentijds was. Er kwamen onbeholpen experimenten, die vorm kregen in beatmissen, festivalmissen, themamissen… Daar werd overigens voorzichtig een opening toe gecreëerd in Sacrosanctum Concilium, de constitutie van Vaticanum II over de liturgie: ‘De liturgie bestaat uit een onveranderlijk gedeelte dat van Godswege is ingesteld, en uit gedeelten die aan veranderingen onderhevig zijn en die in de loop der tijden kunnen en zelfs moeten worden gewijzigd.’ (Sacrosanctum Concilium, 21) Daarbij wordt de doelmatigheid als bepalende factor genoemd. In de volgende alinea’s worden echter meteen allerlei restricties opgesomd: even gas geven en dan vol op de rem...
Kernvraag
De kernvraag luidt: ‘Wat is liturgie?’. Vaak wordt het dualisme ‘zelfexpressie of God eren’ geponeerd. Zijn voorgenoemden echter elkaars tegengestelden? Is het een kwestie van het één of het ander? Kunnen beiden niet samen gerealiseerd worden? Eerlijk gezegd merk ik dat de Paasvreugde meer dan eens verloren gaat in al het plechtig vertellend en biddend handelen in onze eucharistievieringen. Ik mis het vreugdevol getuigenis, de overtuigende en aanstekelijke vreugde van het samen vieren.
Palmzondag geeft ons een essentiële wijsheid mee: hip duurt niet lang. Jezus werd onthaald als een koning, maar zijn wereldse roem was van heel korte duur. Japanse hulst kan de buxus ook niet zomaar vervangen. Alles inzetten op mensvriendelijke liturgie, dreigt inderdaad God opzij te schuiven. Geen rekening houden met de mens en diens interpretatiekader, gaat dan weer voorbij aan het beginsel dat het mensen zijn die God willen eren in de liturgie. En liturgie is en blijft uiteindelijk grotendeels een menselijk maaksel. We moeten ons daarbij hoeden voor farizeïsme. (Marcus 7, 7)
Het is een illusie te denken dat andere liturgie de oplossing is voor de huidige crisis. Er is niet zomaar een oplossing voor de crisis van het Christendom. Wel zou een minder roestige (vergeef me de uitdrukking) eredienst christenen meer stimuleren om hun lof en dank bij God te brengen. Mensen die gelovig zijn, voelen zich nu soms niet uitgenodigd. De klokken luiden niet voor hen, want ze vinden geen aansluiting bij de eredienst.
Denkoefening
Maar wat kan er dan gebeuren? Zou liturgie meer getuigend van aard kunnen zijn? Zou er meer dialoog kunnen ontstaan, meer inbreng van iedereen afzonderlijk? Is er meer diversiteit mogelijk in plaats van een al te strak schema? Welke bijbelse symbolen zijn meer sprekend in onze tijden? Welke nieuwe klemtonen kunnen we leggen? Hoe kan de vreugde ongedwongen samensmelten met het plechtige?
Meestal heb ik aan het einde van een post het gevoel dat ik een onderwerp heb besproken. Nu blijft eerder het gevoel hangen dat ik iets heb aangekaart, maar zonder veel structuur of richting. Het is een complex onderwerp, maar volgens mij wel bijzonder prangend. Godsdienst vraagt om gezamenlijk gebed. Misschien geef ik dit keer vooral stof tot vragen, zoeken, nadenken en afwegen...
Met Pasen in het verschiet en de Goede Week als ultieme liturgische beleving, is dit onderwerp misschien zinvolle stof tot bezinning. Kunnen wij een nieuw lied zingen voor de Heer te midden van de getrouwen? (Psalm 149, 1)