Klein is het nieuwe groot bij Jezus. Uitblinken doe je niet met macht en aanzien, maar juist met dienstbaarheid en naastenliefde. Het is overigens niet de bedoeling om de overdreven ijver te kopiëren die verbonden is met het wereldse streven. Kleinheid hoeft niet op te vallen voor de ogen van de mensen. God, die het verborgene ziet, zal mee geloofd worden langs de goede daden die je stelt. De voetwassing is een symboolhandeling bij uitstek geweest van Jezus om te beklemtonen dat geloven niets te maken heeft met macht en aanzien. Vijfhonderd jaar geleden schilderde Benvenuto Tisi dat tafereel met veel oog voor symboliek.
- Voor de lezingen van deze zondag: klik hier.
Mystieke manieren
Wanneer Benvenuto Tisi 500 jaar geleden de voetwassing van
de apostelen door Jezus in een schilderij verhaalt, brengt hij de dienstbaarheid
op quasi mystieke wijze in beeld. “Jezus wast de voeten van de
leerlingen” is een werk in olieverf op paneel. De schilder wordt ook Il Garofalo
genoemd ('garofano' is het Italiaanse woord voor de anjer), omdat hij vaak werken signeert met een anjer. In de laatrenaissance
schildert hij ergens tussen 1520 en 1525 dit maniëristische werk.
Deze stroming wil het karakter, de eigenheid van mensen in
beeld brengen, voorbij de nauwkeurigheid van afmetingen. Inspiratie daartoe
wordt onder meer gehaald bij Michelangelo en Rafael. Overal is beweging en
roering aanwezig, in die mate zelfs dat de lichamen, ruimten en perspectieven bij momenten
irrealistisch overkomen. De voorkeur bij het afbeelden van mensen gaat naar bewegende
houdingen die niet binnen geometrische cirkels gevangen kunnen worden. De mens
is zoveel meer dan afmetingen: deze stroming wil gratie en elegantie uitbeelden, maar ook nonchalance en eigenheid.
Kijken
Schilderkunst vraagt om ernaar te kijken, om de uitbeelding te
aanschouwen. Wanneer we het werk bekijken, vallen meteen de helle kleuren op. Ze
zijn weliswaar beperkt in aantal. Typerend is de egaalheid en puurheid
van de kleuren: licht en donker hebben zo min mogelijk contrastinvloed. Bijzonder groot is het werk niet: het meet slechts 36 bij 52 cm.
We zien Jezus en zijn twaalf apostelen. Zij worden afgebeeld als een heel diverse groep wat leeftijd en uiterlijk betreft. Allen hebben ze een vage, fijne gouden stralenkrans, op één na: Judas, die rechtsonder is afgebeeld. Jezus heeft blond krulhaar tot op zijn schouders en een puntige baard. Hij draag een rode mantel: weldra wordt Hij martelaar. Daaronder zien we een wit gewaad dat zijn zuiverheid uitbeeldt.
Dynamiek
Jezus houdt het been van Petrus vast en wast zijn voet in een goudkleurige waskom. Het water stroomt terug in de stijlvolle kom alsof het een doopsel betrof. In hoogte is Jezus hier als de laagste afgebeeld, neergezeten op de grond. Daardoor is Hij de kleinste, de Dienaar. Petrus moet naar beneden kijken om Jezus te zien, en hij kijkt hem vol verbazing aan. Hij houdt zijn hand op de borst: wat hij ziet, gaat hem ter harte.
De andere leerlingen, die Jezus en Petrus omringen, weerspiegelen een scala aan emoties, van ontzag tot reflectie. Ze benadrukken de impact van Jezus' voorbeeldhandeling. Er is een intense dynamiek in de compositie van de leerlingen aanwezig.
Ruimte
Jezus en de leerlingen nemen niet het hele werk in. Er is
vrije ruimte onderaan op de bleke vloer. De kleur wordt overgenomen op de zitbanken.
Er is een openheid die de toeschouwer lijkt te verwelkomen, alsof men kan
binnenstappen tot in de kern van het werk, tot bij Jezus en Petrus. Bovenaan zien we een perkamentwit gebouw
waarvan de pilaren wijzen naar de hemel. We zien slechts de basis van de gevel,
dicht bij de grond, zoals het Rijk Gods een begin maakt hier op aarde, maar reikt tot in de hemel.
Symbool
Allen hebben de leerlingen een bleke huid, die van Jezus is het bleekst van al. Ze zijn puur en rein, niet beïnvloed door het kwaad. Het been van Petrus hoeft duidelijk niet gewassen te worden: het is smetteloos. Toch wast Jezus de voet als symboolhandeling, om een voorbeeld te stellen.
De leerlingen kunnen niet anders dan neerkijken op Jezus. Het lijkt ongepast, maar daarin ligt juist de diepste boodschap van Jezus: wie de grootste wil zijn, moet dienaar van allen zijn. De Mensenzoon is gekomen om te dienen en niet op gediend te worden, en die ingesteldheid geldt ook voor zijn volgelingen. De essentie van het leven ligt niet in prestige, maar in heel concrete naastenliefde. Dat Petrus dit aan den lijve moet ervaren, is geen toeval. Op hem wil Jezus zijn Kerk bouwen. De schilder wil in een beweeglijke eenvoud het verhaal uitbeelden van de voetwassing, als inspiratiebron voor ons geloof.
Benvenuto Tisi (1481-1559) bereikte weliswaar een hoge leeftijd, maar was de laatste 9 jaren van zijn leven blind. Voor de beeldend kunstenaar moet dat een pijnlijke oefening in nederigheid zijn geweest.