In een wereld waar we in vrijheid leven, is keuzes maken niet altijd eenvoudig. Kiezen is altijd verliezen. Zelfs wanneer je het beste deel hebt gekozen, moet je zaken achterlaten waar je je wel goed bij voelde.
- Voor de lezingen van deze zondag: klik hier.
De bedroefde Ziel
Elihu Vedder (1838-1923) is als zoon van een tandarts. Hij is weliswaar geboren in New York City, maar het grootste deel van zijn volwassen leven door in Italië. Naast het schrijven van gedichten en het schilderen van sombere, diep poëtische beelden, illustreert hij ook boeken. Langs deze creatieve wegen onderzoekt Vedder zijn eigen percepties, gedachten en idealen. Als schilder wordt hij gerekend tot het symbolisme.
‘The Sorrowing Soul between Doubt and Faith’ is een werk van hem uit 1887, in olieverf op canvas. De stijl weerspiegelt zijn vele jaren van studie op de Italiaanse Renaissance, dat verder benadrukt wordt door het uitgebreide gouden frame dat de kunstenaar ervoor ontwerpt.
Ziel, Geloof en Twijfel
De Ziel, verbeeld in de vertwijfelde figuur in de schaduw op de voorgrond, heeft achter zich twee metgezellen: Geloof en Twijfel.
Geloof heeft een jong, tijdloos gelaat, dat in haar sereniteit straalt van licht. Haar bleke gelaatskleur, beweeglijke haren en uitgestrekte vleugels verwijzen naar de hemel, evenals de felle gouden aureool. Geloof is een engel, die de Ziel zonder verpinken, vol overtuiging en mededogen aankijkt.
Er zijn sprekende gelijkenissen tussen het gezicht van Geloof en van de Ziel. De gelaatsuitdrukkingen zijn echter totaal verschillend. De Ziel kijkt bedroefd, leeg en vertwijfeld. De mondstand bevestigt de somberheid. De hele persoon wordt van het licht afgehouden. De witte doek die over haar werd gedrapeerd, slorpt alle licht op.
Twijfel verschijnt als een sluwe, gerimpelde man met een lange grijze baard. Naast ouderdom straalt Twijfel kracht uit en wijsheid. Hij staat met zijn rug naar Geloof gekeerd, is gedeeltelijk verlicht en gedeeltelijk beschaduwd en kijkt de Ziel over zijn linkerschouder aan. De wereldse kennis en ervaring associeert Vedder spontaan met twijfel aan de oude waarde van het geloof. Twijfel staat niet voor een liederlijk leven, maar voor aardse kennis.
De schilder komt veel in Engeland en laat zich inspireren door het Victoriaanse samenleving. Dat is op dat ogenblik in de greep van een dilemma: vasthouden aan het geloof van hun vaderen of de nieuwe leerstellingen van het darwinisme en de wetenschap aanvaarden.
Keuzestress
Vedder laat de Ziel in een eeuwig dilemma achter, zonder licht, zonder overzicht, met Geloof en Twijfel dicht achter haar aan. De arme Ziel in het midden wordt verscheurd tussen het volgen van de seculiere wijsheid en de spirituele verheffing van religie. Ze kan niet ontkennen dat de beide achter haar staan samengepakt in een bijna beklemmende nabijheid, zonder vooruitzichten behalve somberheid. Tegelijk kan ze de beide niet aankijken en overschouwen. Aan de ene zijde voelt ze de druk van immanentie, realisme, tijd en twijfel, aan de andere kant transcendentie, idealisme, geloof en eeuwigheid. Er moet gekozen worden. De Ziel moet kiezen: hij kan de twee figuren niet opdelen of versmelten.
Vedders goede vriendin en beschermvrouw Agnes Ethel Tracy moedigt hij in een brief aan om de ‘drie hoofden’ te behouden, en merkt op: ‘Je zult van mij nooit een opmerkelijker beeld krijgen.’
Deze verbeelde keuzestress staat centraal in Elihu Vedders artistieke leefwereld. Aan het eind van zijn leven verschijnt niet toevallig een boek ‘Doubt And Other Things’, met allerlei gedichten en gedachten van zijn hand: tastend en zoekend, schreeuwerig soms en dan weer stil overwegend geschreven. Ze worden geflankeerd door eigen illustraties. Zo schrijft Vedder in zijn boek de boutade: “Het wordt angstwekkend wanneer de twijfelaar ontdekt dat hij aan zijn eigen twijfels begint te twijfelen.” (p. 43 - meer info: zie onder) Nee, keuzestress is absoluut niet iets van onze tijd alleen...
Jeremia
De profeet Jeremia komt deze zondag aan het woord, overmand door twijfel. De Heer heeft hem geroepen en Hij kan niet anders dan die roeping beantwoorden. Hij kan niet op tegen God. Telkens weer blijkt de Heer sterker te zijn. (Jeremia 20, 7a) Maar tegelijk ervaart de profeet dag in dag uit de spot van de mensen. Hij wordt door hen uitgescholden en vernederd. (Jeremia 20, 7b-8)
Jeremia moet toegeven dat hij het soms allemaal niet meer ziet zitten. Dan denkt hij: ‘Ik wil Hem niet meer noemen, niet meer spreken in zijn naam.’ (Jeremia 20, 9a) Hij doet moeite om zijn geloof in bedwang te houden, maar het lukt hem niet. (Jeremia 20, 9c) Om zich de schande en de last te sparen, wil hij - om het in de beeldspraak van Vedders schilderij uit te drukken - Twijfel aankijken en opgaan in de de wereld…
Romeinen
Ook in het fragment uit de Romeinenbrief spreekt Paulus aan zijn lezers over de tweestrijd die van alle tijden is. Hij neemt een extreem standpunt is: ‘Jullie moeten je niet aanpassen aan deze wereld, maar jullie veranderen door je gezindheid te vernieuwen, om zo te ontdekken wat God wil en wat goed is, volmaakt en Hem welgevallig is.’ (Romeinen 12, 2) Paulus wijst naar de figuur van Geloof en omschrijft de engel zelfs.
Verbeelden nu?
Welk dilemma zouden wij heden ten dage uitbeelden? Zou het ook het dualisme van de wereld tegenover het geloof zijn? Of zou het traditie tegenover vluchtigheid zijn? Of misschien links tegen rechts?
Als we de wereld zouden afbeelden, zouden we die misschien eerder uitbeelden als jong en fris, verleidelijk, en aantrekkelijk, kleurrijk en voortdurend in beweging. De wereld is niet oud, maar staat voor vooruitgang en verandering. Wellicht zou het geloof nu een oude, wijze, rustige en standvastig figuur zijn.Coda
Het meest passend bij dit schilderwerk, is dit
gedichtfragment:
De mens creëert zich een labyrint
en noemt dat het leven als mens
en op allerlei meanderende wegen
dwaalt hij af, in geloof en in twijfel,
op de meeste dagen.
Als hij gelijk heeft, dan twijfelt hij,
en heeft hij ongelijk, dan is hij zeker.
Hij steekt een kaars aan en noemt het dag,
hij blaast hem uit en noemt het nacht,
en hij denkt gelijk te hebben.
Bron:
VEDDER, Elilhu, Doubt
and other things, 1922, Sargent, Boston, p. 23 (gedicht) en 43 boutade)
Klik hier voor de online versie van dit boek.